DĨ TÁC TRÍ ĐỐI VỚI KHỔ ĐẾ
“Taṃ kho panidaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ pariññāta ’ nti me, bhikkhave, pubbe ananussutesu dhammesu cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādi, paññā udapādi, vijjā udapādi, āloko udapādi.”
(“Thánh đế về Khổ này đã được liễu tri. Như vậy, này các Tỷ-kheo, đối với các pháp từ trước Ta chưa từng được nghe, nhãn đã sanh khởi nơi ta, trí đã sanh khởi nơi ta, tuệ đã sanh khởi nơi ta, minh đã sanh khởi nơi ta, quang đã sanh khởi nơi ta.”)
Hiểu rõ khổ đế hay năm thủ uẩn bằng cách ghi nhận thấy, nghe,…và thường xuyên hay biết tính chất vô thường, khổ và vô ngã tạo thành minh sát trí (vipassanā ñāṇa). Tuy nhiên, chỉ một mình minh sát trí thôi thì vẫn chưa thể hoàn thành viên mãn nhiệm vụ tuệ tri (pariññā ), tức viên mãn công việc hiểu biết khổ đế một cách đúng đắn và đầy đủ. Tưởng về thường, lạc, ngã, tịnh vẫn có thể khởi lên đối với những đối tượng mà hành giả không ghi nhận. Có thể nói, chỉ khi minh sát trí đã phát triển đầy đủ và Thánh Đạo Trí xuất hiện để kinh nghiệm trạng thái tịnh lạc của Niết-Bàn, lúc đó tri kiến về vô thường, khổ, và vô ngã mới được hoàn tất và bền vững. Đây là sự hoàn thành của công việc tuệ tri khổ đế.
Ngay cả như thế, Nhập Lưu Thánh Đạo Trí vẫn chưa đủ để hoàn mãn công việc này. Chỉ bằng cách chứng đắc Ala-hán Thánh Đạo Trí, khổ đế mới được tuệ tri hoàn toàn một trăm phần trăm, có thể nói là vậy. Đối với Đức Thế Tôn, công việc (tuệ tri khổ đế) đã được hoàn mãn từ lúc ngài đạt đến A-la-hán Thánh Đạo, A-la-hán Thánh Quả và chứng đắc Giác Ngộ. Vì lý do đó ngài tuyên bố rằng công việc tuệ tri khổ đế đã được Như Lai hoàn tất. Nhãn đã sanh khởi, trí đã sanh khởi, tuệ đã sanh khởi, minh đã sanh khởi, quang đã sanh khởi, để thấy rằng công việc đã được hoàn tất và không còn gì phải làm thêm nữa.
Những hành giả hiện nay đang tham gia vào việc hành thiền cũng có cùng một mục đích này trong dự kiến, đó là tuệ tri khổ đế và cuối cùng hoàn tất công việc liễu tri bằng cách đạt đến A-la-hán Thánh Đạo, A-la-hán Thánh Quả. Sau khi chứng đắc A-la-hán Thánh Đaọ và A-la-hán Thánh Quả, cuối cùng sự nhận thức sẽ đến với họ, qua sự phản khán (hồi quan phản chiếu), rằng công việc đã được hoàn thành viên mãn: “…sanh đã tận, phạm hạnh đã thành, việc cần làm (tuệ tri Tứ Đế) đã làm xong…”
Đến đây, chúng tôi đã bàn xong ba loại trí — sự thực trí (saccā ñāṇa), phận sự trí (kicca ñāṇa), và dĩ tác trí (kata ñāṇa) liên quan đến khổ đế. Tóm lại:
- Vào sát-na thấy, nghe… nhận thức rõ rằng tất cả mọi hiện tượng sanh và diệt đều là khổ, khổ đế, tạo thành sự thực trí (saccā ñāṇa).
- Nhận thức rõ rằng khổ đế này phải được tuệ tri bằng sự ghi nhận với chánh niệm, tạo thành phận sự trí (kicca ñāṇa).
- Nhờ phản khán, biết rằng khổ đế đã được tuệ tri, tạo thành dĩ tác trí (kata ñāṇa).
Trong ba trí này, sự thực trí xuất hiện trong lúc hành thiền minh sát khi hành giả nhận ra rằng hiện tượng sanh và diệt chỉ là khổ. Điều này xảy ra trước khi Thánh Đạo xuất hiện. Ngay cả vào sát-na Thánh Đạo xuất hiện, thấy sự tịch tịnh của Niết-Bàn, trí này cũng khởi lên bằng cách nhận thức rõ khổ đế trong tất cả mọi hiện tượng sanh và diệt. Sau khi Thánh Đạo xuất hiện cũng thế, trí này dự phần bằng sự phản khán. Như vậy, sự thực trí (saccā ñāṇa) là tri kiến về tứ đế sanh khởi trước, sau và vào sát-na Thánh Đạo. Thực sự ra những gì được nhận thức vào sát-na Thánh Đạo chỉ là diệt đế (nirodha saccā, diệt khổ thánh đế). Ba đế còn lại (khổ đế bằng sự tuệ tri-pariññā, tập đế bằng sự đoạn trừ – pahāna, và đạo đế bằng sự tu tập – bhāvanā) được nói là đã chứng đắc nhờ hoàn thành công việc tuệ tri bằng tuệ thông đạt (paṭivedha).
Liên quan đến khổ đế, vào lúc sát na chứng diệt loé lên, phận sự tuệ tri liên tục danh và sắc là khổ, kể như đã hoàn thành. Cho nên, các bậc Thánh (đặc biệt các vị A-lahán) đã đạt đến Đạo Quả, nhờ suy xét, đều biết rằng danh và sắc sanh và diệt không ngừng là khổ. Do đó mới nói rằng công việc của tuệ thông đạt (paṭivedha), tuệ tri bản chất của khổ, đã được hoàn tất vào sát-na đạo. Trong lúc hành minh sát, tri kiến về khổ này phát sanh nhờ thực sự ghi nhận hiện tượng sanh và diệt. Đây gọi là tuệ tri khổ đế (dukkha saccā)hay gọi cách khác là pariññā paṭivedha.
Về phận sự trí (kicca ñāṇa), đó là sự nhận thức rằng khổ đế phải được tuệ tri, nó phải được hoàn tất trước khi đạt đến Thánh Đạo. Chỉ khi đã có tri kiến trước đó về những phận sự nào phải được thực hiện thì những phận sự này mới có thể được thực hiện để chứng đắc Thánh Đạo.
Trong trường hợp của khổ đế cũng vậy, nó phải được hiểu rõ ở một giai đoạn sớm hơn. Điều cần thiết là phải nhận thức được một cách rõ ràng bản chất vô thường bằng cách ghi nhận hiện tượng sanh và diệt biểu hiện rõ rệt nơi các uẩn mỗi lúc xuất hiện. Chỉ với sự hiểu biết trước như vậy công việc cần thiết của việc quán sát các hiện tượng mới được thực hiện, và Thánh Đạo mới xuất hiện sau khi đạt đến sự thành thục của minh sát. Đối với tập đế (samudaya saccā), diệt đế (nirodha saccā), và đạo đế (magga saccā), một sự hiểu biết trước về những phận sự phải được thực hiện đối với mỗi đế như vậy là tuyệt đối cần thiết. Chỉ lúc đó Thánh Đạo mới có thể phát triển.
Như vậy, rất lâu trước khi đạt đến Thánh Đạo, nhất thiết phải có sự hiểu rõ rằng khổ đế phải được tuệ tri; tập đế phải được đoạn trừ; diệt đế phải được chứng ngộ; và đạo đế phải được tu tập.
Tri kiến (hiểu biết) rằng những phận sự này đã được thực hiện chỉ đến sau khi chứng đắc A-la-hán Thánh Đạo và Thánh Quả nhờ suy xét thấy rằng Phạm Hạnh đã thành (vusitam brahmacāriyam); những gì cần làm đã được làm xong (katam karaṇīyaṃ). Dĩ tác trí (kata ñāṇa)là trí biết rằng những gì cần phải làm đã được làm. Qua sự chứng diệt, A-la-hán thánh đạo cũng thực hiện ba công việc khác nữa, đó là, tuệ tri khổ đế, đoạn trừ tập đế và tu tập đạo đế. Chính Dĩ Tác Trí biết rằng cả bốn phận sự này đã được thực hiện.
Những giải thích cô đọng ở trên về sự thực trí (saccā ñāṇa), phận sự trí (kicca ñāṇa), và dĩ tác trí (kata ñāṇa) đã được thực hiện hợp theo tinh thần Phụ Chú Giải Mulatika về Kathā Vatthu. Như vậy chúng tôi đã đề cập tương đối đầy đủ về ba loại trí liên quan đến khổ đế. Bây giờ chúng tôi sẽ tiếp tục bàn về ba trí này liên quan đến tập đế.
