DANH – SẮC PHÂN TÍCH TRÍ XẢY RA NHƯ THẾ NÀO?
Khi bạn đạt đến giai đoạn minh sát trí này, ở mỗi lần quán và ghi nhận, Tâm vốn là sự hay biết về cảm thọ và đối tượng cảm thọ được biết một cách tách bạch. Trí phân biệt được giữa danh và sắc này gọi là Danh Sắc Phân Tích Trí (nāma rūpa pariccheda ñāṇa). Cách tuệ tri Danh và Sắc này đã được Đức Phật thuyết giảng và giải thích minh bạch trong ví dụ sau.
Cần phải có một viên đá quý gọi là “mắt mèo”. Mắt mèo là một loại đá quý có màu hơi xanh lục và trong sáng như pha lê. Một số người thường đeo vào ngón tay chiếc nhẫn vàng gắn viên ngọc quý này như một món đồ trang sức. Trong những bài pháp của Đức Phật viên đá quý đã được gán cho một ý nghĩa rất lớn. Vì thế, ở đây tôi cũng sẽ đề cập đến viên đá nổi tiếng ấy. Lấy ví dụ, một viên ruby (đá hồng ngọc), loại đá quý có mầu đỏ sẫm, sản phẩm của mỏ đá Ruby vùng Mogok Miến Điện, nổi tiếng trên thế giới ngọc quý và mọi người ai cũng biết nó. Người ta dùi một lỗ nhỏ trên viên đá ruby bé tí ấy để xâu nó với các viên đá quý nhiều màu khác — như màu vàng, xanh, trắng,… bằng một sợi chỉ. Rồi đem đặt nó trên lòng bàn tay của một người có mắt sáng để được khảo sát một cách tỉ mỉ. Nếu quán sát kỹ lưỡng, người ấy sẽ biết rõ ràng và minh bạch rằng viên đá quý và sợi chỉ hoàn toàn tách biệt. Viên đá và sợi chỉ lúc đó được biết một cách tách bạch. Người ấy cũng sẽ thấy được sợi chỉ mà người ta luồn qua cái lỗ bé xíu của viên ngọc ấy. Theo cách tương tự, người hành thiền đang quán và ghi nhận cũng sẽ biết một cách tách bạch giữa sắc (rūpa), đối tượng của sự quán và tâm biết trong lúc ấy.
Xin đưa ra đây một ví dụ: Khi bạn ghi nhận “phồng”, liệu bạn có không thấy sự cứng và chuyển động nơi bụng của bạn không? Cũng vậy, tâm quán, tâm ghi nhận và biết sự “phồng” của bụng, sẽ không trở nên rõ ràng sao? Chuyển động phồng lên của bụng cùng với cảm giác căng cứng là bản chất cố hữu của Sắc (rūpa), và tâm biết là danh (nāma). Tính chất căng cứng và sự chuyển động của bụng là Sắc được ví giống như viên đá quý trong khi tâm ghi nhận và hay biết là Danh giống như sợi chỉ vậy. Ở mỗi lần ghi nhận, tâm làm việc ghi nhận đi nhanh về phía cảm thọ giống như sợi chỉ luồn qua cái lỗ nhỏ trên viên đá. Đó là lý do vì sao tâm ghi nhận đi đến đối tượng thọ được ví giống như sợi chỉ luồn qua viên đá quý nhỏ bé. Đây là ví dụ cụ thể được Đức Phật đưa ra để chỉ rõ cách nhận biết đặc tính của Danh và Sắc bằng Danh Sắc Phân Tích Trí (nāmarūpapariccheda ñāṇa). Có thể nói đây là lời tuyên bố đáng tin cậy nhất đã được Đức Phật thuyết giảng và được xác chứng là phù hợp với những gì mà người hành thiền nhận biết rõ trong lúc thiền quán. Cũng vậy, có sự giống nhau trong trí biết hai phần rõ rệt (danh và sắc) một cách tách bạch ở mỗi lần quán và ghi nhận những hoạt động của thân.
