* Bậc Thánh-Nhân (Ariyapuggala) 

Trong Phật-giáo có 4 bậc Thánh-nhân:

1- Bậc Thánh Nhập-lưu (Sotāpanna).

2- Bậc Thánh Nhất-lai (Sakadāgāmī).

3- Bậc Thánh Bất-lai (Anāgāmī).

4- Bậc Thánh A-ra-hán (Arahanta).

1- Bậc Thánh Nhập-lưu (Sotāpanna)

Bậc Thánh Nhập-lưu là bậc Thánh-nhân thứ nhất đã diệt tận (samucchedappahāna) được 2 loại phiền-não là tà-kiến trong 4 tham-tâm hợp với tà-kiến và hoài-nghi trong si-tâm hợp với hoài-nghi, gồm có 5 bất-thiện-tâm không còn dư sót nữa. Cho nên, bậc Thánh Nhập-lưu vĩnh viễn không còn tái-sinh kiếp sau trong 4 cõi ác-giới: địa-ngục,  a-su-ra,  ngạ-quỷ,  súc-sinh  nữa,  chỉ còn tái-sinh kiếp sau trong cõi thiện-dục-giới: cõi người và 6 cõi trời dục-giới mà thôi.

* Bậc Thánh Nhập-lưu đã nhập vào dòng Thánh-nhân chỉ có tiến triển lên đến bậc Thánh- A-ra-hán mà thôi, chắc chắn không còn thoái hoá trở lại hạng phàm-nhân nữa.

Bậc Thánh-Nhập-lưu có 3 hạng:

– Sattakkhattuparamasotāpanna.

– Kolaṃkolasotāpanna.

– Ekabījīsotāpanna.

1- Sattakkhattuparamasotāpanna: Bậc Thánh Nhập-lưu có 5 pháp-chủ (indriya) bậc hạ sau khi chết, chắc chắn không còn tái-sinh kiếp sau trong  cõi  ác-giới  (địa-ngục,  a-su-ra,  ngạ-quỷ, súc-sinh), mà chỉ có dục-giới thiện-nghiệp cho quả tái-sinh kiếp sau trong cõi thiện dục-giới là cõi người và cõi trời dục-giới nhiều nhất 7 kiếp nữa mà thôi. Đến kiếp thứ 7, Bậc Thánh Nhập- lưu chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

2- Kolaṃkolasotāpanna: Bậc Thánh Nhập-lưu có 5 pháp-chủ bậc trung sau khi chết, chỉ có dục- giới thiện-nghiệp cho quả tái-sinh kiếp sau sinh làm người trong cõi người, hoặc hoá-sinh làm vị thiên-nam hoặc vị thiên-nữ trên cõi trời dục-giới từ 2 kiếp, 3 kiếp cho đến 6 kiếp, chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết- bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

3-  Ekabījīsotāpanna:  Bậc  Thánh  Nhập-lưu có 5 pháp-chủ (indriya) bậc thượng sau khi chết, chỉ  có  dục-giới  thiện-nghiệp  cho  quả  tái-sinh đầu thai làm người hoặc hoá-sinh làm vị thiên- nam hoặc vị thiên-nữ trên cõi trời dục-giới 1 kiếp nữa mà thôi. Trong kiếp ấy, bậc Thánh Nhập-lưu chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A- ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

Sở dĩ bậc Thánh Nhập-lưu có 3 hạng khác nhau là vì mỗi vị có năng lực của 5 pháp-chủ (indriya) khác nhau.

Bậc Thánh Nhập-lưu đặc biệt

Tuy nhiên, trong giáo-pháp của Đức-Phật Gotama có 7 bậc Thánh Nhập-lưu đặc biệt ngoại lệ tái-sinh kiếp sau nhiều hơn 7 kiếp:

* Ông phú hộ Anāthapiṇḍika.

* Bà Visākhā mahā upāsikā.

* Đức vua trời Sakka.

* Chư-thiên Cūḷaratha.

* Chư-thiên Mahāratha.

* Chư-thiên Anekavaṇṇa.

* Chư-thiên Nāgadatta.

Bảy bậc Thánh-Nhập-lưu này phát nguyện thích hưởng sự an-lạc các cõi trời dục-giới và các tầng trời sắc-giới phạm-thiên cho đến tầng trời sắc-giới phạm-thiên tột đỉnh Akaniṭṭha: Sắc- cứu-cánh-thiên, mới trở thành bậc Thánh A-ra- hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

Bảy bậc Thánh Nhập-lưu đặc biệt này gọi là Vaṭṭābhiratā Sotāpannā: Bậc Thánh Nhập-lưu thích hưởng sự an-lạc trong các cõi trời.

2- Bậc Thánh Nhất-lai (Sakadāgāmī)

Bậc Thánh Nhất-lai là bậc Thánh-nhân thứ nhì đã diệt tận được (samucchedappahāna) phiền- não tham loại thô trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến và phiền-não sân loại thô trong 2 sân-tâm (chưa diệt được phiền-não loại vi-tế).

Sau khi bậc Thánh Nhất-lai chết, chỉ có dục- giới thiện-nghiệp cho quả tái-sinh kiếp sau đầu thai làm người trong cõi người hoặc hóa-sinh làm vị thiên-nam hoặc vị thiên-nữ trên cõi trời dục-giới 1 kiếp nữa mà thôi. Trong kiếp ấy, bậc Thánh  Nhất-lai  chắc  chắn  sẽ  trở  thành  bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

3- Bậc Thánh Bất-lai (Anāgāmī)

Bậc Thánh-Bất-lai là bậc Thánh-nhân thứ ba đã diệt tận được (samucchedappahāna) phiền- não tham vi-tế trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến trong cõi dục-giới và phiền-não sân loại vi-tế trong 2 sân-tâm không còn dư sót.

Sau khi bậc Thánh Bất-lai chết, chắc chắn không còn tái-sinh kiếp sau trở lại cõi dục-giới, mà chỉ có sắc-giới thiện-nghiệp trong bậc thiền sắc-giới thiện-tâm cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có bậc thiền sắc-giới quả-tâm gọi là sắc-giới tái-sinh-tâm (paṭisandhi- citta) làm phận-sự tái-sinh kiếp kế-tiếp hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời sắc-giới phạm- thiên tương xứng với bậc thiền sắc-giới quả-tâm của bậc Thánh Bất-lai.

Bậc Thánh Bất-lai có 5 hạng:

1- Antarāparinibbāyī: Bậc Thánh Bất-lai sống chưa đến một nửa tuổi thọ của tầng trời sắc-giới phạm-thiên ấy, sẽ trở thành bậc Thánh A-ra- hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn tại tầng trời sắc- giới phạm-thiên ấy, giải thoát khổ tử sinh luân- hồi trong tam-giới.

2- Upahaccaparinibbāyī: Bậc Thánh Bất-lai sống một nửa tuổi thọ của tầng trời sắc-giới phạm-thiên ấy, sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn tại tầng trời sắc- giới phạm-thiên ấy, giải thoát khổ tử sinh luân- hồi trong tam-giới.

3- Asaṅkhāraparinibbāyī: Bậc Thánh Bất-lai không cần phải tinh-tấn nhiều cũng sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên ấy, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

4- Saṅkhāraparinibbāyī: Bậc Thánh Bất-lai cần phải tinh-tấn nhiều mới trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên ấy, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

5- Uddhaṃsoto Akaniṭṭhagāmī: Bậc Thánh Bất-lai khi hết tuổi thọ tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên bậc thấp, rồi sẽ hoá-sinh làm vị phạm-thiên  trên  tầng  trời  sắc-giới  phạm-thiên bậc cao, theo tuần tự như vậy cho đến tầng trời sắc-giới phạm-thiên tột đỉnh Akaniṭṭha, mới trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết- bàn tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên tột đỉnh ấy, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

4- Bậc Thánh A-ra-hán (Arahanta)

Bậc Thánh A-ra-hán là bậc Thánh-nhân thứ tư cao thượng nhất trong Phật-giáo. Bậc Thánh A-ra-hán đã diệt tận được (samucchedappahāna) tất cả mọi phiền-não còn lại, mọi bất-thiện-tâm còn lại, mọi tham-ái còn lại không dư sót nữa.

Bậc Thánh A-ra-hán đến khi hết tuổi thọ, đồng thời tịch diệt Niết-bàn ngay kiếp hiện-tại, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

Bậc Thánh A-ra-hán có nhiều hạng:

* Bậc Thánh A-ra-hán Saddhāvimutta: Bậc Thánh A-ra-hán giải thoát bằng đức-tin siêu-việt.

* Bậc Thánh A-ra-hán Paññāvimutta: Bậc Thánh A-ra-hán giải thoát bằng trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-việt.

* Bậc Thánh A-ra-hán Ubhatobhāgavimutta: Bậc Thánh A-ra-hán giải thoát bằng 2 pháp: thiền-định và thiền-tuệ.

* Bậc Thánh A-ra-hán Tevijjā: Bậc Thánh A- ra-hán chứng đắc Tam-minh:

– Tiền-kiếp-minh  (pubbenivāsānussatiñāṇa) trí-tuệ nhớ rõ những tiền-kiếp của mình.

– Thiên-nhãn-minh (dibbacakkhuñāṇa) trí- tuệ thấy rõ, biết rõ không có gì che phủ như mắt của chư-thiên, chư phạm-thiên.

– Trầm-luân-tận-minh (āsavakkhayañāṇa) 4 Thánh-đạo-tuệ diệt tận được 4 loại phiền-não trầm-luân (āsava):

– Kāmāsava: Ngũ-dục trầm-luân là tham đắm trong ngũ-dục cõi dục-giới.

– Diṭṭhāsava:  Tà-kiến  trầm-luân  là  tà-kiến thấy sai, chấp lầm trong sắc-pháp, danh-pháp.

– Bhavāsava: Kiếp-trầm-luân là tham đắm trong kiếp chư-thiên, kiếp phạm-thiên trong tầng trời sắc-giới, vô-sắc-giới.

– Avijjāsava: Vô-minh trầm-luân là vô-minh không chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế.

*  Bậc  Thánh  A-ra-hán  Chaḷabhiññā:  Bậc Thánh A-ra-hán chứng đắc lục thông:

– Iddhividhañāṇa: Đa-dạng-thần-thông.

– Dibbacakkhuñāṇa: Thiên-nhãn-thông.

– Dibbasotañāṇa: Thiên-nhĩ-thông.

– Cetopariyañāṇa: Tha-tâm-thông.

– Pubbenivāsānussatiñāṇa: Tiền-kiếp-thông.

– Āsavakkhayañāṇa: Trầm-luân-tận-thông.

* Bậc Thánh A-ra-hán Paṭisambhidappabhe- dappatta: Bậc Thánh A-ra-hán chứng đắc tứ-tuệ phân-tích:

– Atthapaṭisambhidā: Trí-tuệ phân-tích biết rõ pháp-quả, …

– Dhammapaṭisambhidā:  Trí-tuệ  phân-tích biết rõ pháp-nhân.

– Niruttipaṭisambhidā: Trí-tuệ phân-tích biết rõ danh từ ngôn-ngữ Pāḷi của attha, dhamma.

– Paṭibhānapaṭisambhidā: Trí-tuệ phân-tích biết rõ thấu suốt 3 pháp: attha, dhamma, nirutti.

Đó là những tính chất đặc biệt của mỗi bậc Thánh A-ra-hán do năng lực của các pháp-hạnh ba-la-mật  ý  nguyện  khác  nhau  của  mỗi  bậc Thánh A-ra-hán thanh-văn đệ-tử của Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.

Tóm lại, trong Phật-giáo có 2 pháp-hành:

– Pháp-hành thiền-định (Samātha bhāvanā).

– Pháp-hành thiền-tuệ (Vipassanābhāvanā).

Tuy  nhiên, pháp-hành  thiền-định  có  trong Phật-giáo và cũng có ngoài Phật-giáo trước khi Đức-Phật Gotama xuất hiện trên thế gian. Còn pháp-hành thiền-tuệ chỉ có trong Phật-giáo mà thôi, hoàn toàn không có ngoài Phật-giáo, pháp- hành thiền-tuệ có từ khi Đức-Phật Gotama xuất hiện trên thế gian.

* Pháp-hành thiền-định là pháp-hành mà hành-giả thuộc về hạng người tam-nhân thực hành có khả năng chứng đắc 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm và 4 bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm, thậm chí chứng đắc 5 phép-thần-thông tam-giới (lokiya-abhiññā) cũng không có khả năng diệt tận được tham-ái, nên vẫn còn luẩn quẩn trong vòng tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài.

Hễ chúng-sinh còn có tham-ái, thì vẫn còn tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài, nên khó tránh khỏi tái-sinh kiếp sau trong 4 cõi ác-giới (địa-ngục, a-su-ra, ngạ-quỷ, súc-sinh), chịu quả khổ của ác-nghiệp ấy.

* Pháp-hành thiền-tuệ là pháp-hành mà hành- giả thuộc về hạng người tam-nhân đã từng tạo 10 pháp-hạnh ba-la-mật đầy đủ, có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, thực-hành pháp-hành thiền- tuệ có khả năng dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc như sau:

– Chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả,  Niết-bàn,  diệt  tận  được  tham-ái trong 4 tham-tâm đồng sinh với tà-kiến, diệt tận được 2 loại phiền-não là diṭṭhi: tà-kiến, vici- kicchā: hoài-nghi không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Nhập-lưu.

Sau khi bậc Thánh Nhập-lưu chết, vĩnh viễn không còn tái-sinh kiếp sau trong cõi ác-giới, chỉ có đại-thiện-nghiệp cho quả tái-sinh kiếp sau trong cõi thiện-dục-giới là cõi người hoặc cõi trời dục-giới nhiều nhất 7 kiếp nữa mà thôi. Đến kiếp thứ 7, bậc Thánh Nhập-lưu chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

– Chứng đắc Nhất-lai Thánh-đạo, Nhất-lai Thánh-quả và Niết-bàn, diệt tận được tham-ái loại thô cõi dục-giới trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến, diệt tận được 1 loại phiền-não là dosa: sân loại thô trong 2 sân-tâm không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Nhất-lai.

Sau khi bậc Thánh Nhất-lai chết, đại-thiện- nghiệp cho quả tái-sinh kiếp sau trong cõi thiện dục-giới là cõi người hoặc cõi trời dục-giới 1 kiếp nữa mà thôi. Trong kiếp ấy, bậc Thánh Nhất-lai chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân- hồi trong tam-giới.

– Chứng đắc Bất-lai Thánh-đạo, Bất-lai Thánh- quả và Niết-bàn, diệt tận được tham-ái loại vi-tế cõi dục-giới trong 4 tham-tâm không hợp với tà- kiến, diệt tận được 1 loại phiền-não là dosa: sân loại  vi-tế trong 2 sân-tâm không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Bất-lai.

Sau khi bậc Thánh Bất-lai chết, không còn tái-sinh kiếp sau trở lại cõi dục-giới, chỉ có sắc- giới thiện-nghiệp cho quả tái-sinh kiếp kế-tiếp hoá-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời sắc- giới phạm-thiên, vị phạm-thiên Thánh-Bất-lai ấy chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, tại tầng trời sắc-giới phạm- thiên ấy.

– Chứng đắc A-ra-hán Thánh-đạo, A-ra-hán Thánh-quả và Niết-bàn, diệt tận được tham-ái trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến, diệt tận được 7 loại phiền-não còn lại là lobha: tham, moha: si, māna: ngã-mạn, thīna: buồn-chán, ahirika: không biết hổ-thẹn tội-lỗi, anottappa: không biết ghê-sợ tội-lỗi, uddhacca: phóng-tâm không còn dư sót, trở thành bậc Thánh A-ra-hán.

Trong kiếp hiện-tại, bậc Thánh A-ra-hán đến khi hết tuổi thọ, đồng thời tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

Như vậy, pháp-hành thiền-tuệ chỉ có trong Phật-giáo, hoàn toàn không có ngoài Phật-giáo, là pháp-hành dẫn đến giải thoát khổ tử sinh luân- hồi trong tam-giới thật sự.

Tuy nhiên, giáo-pháp của Đức-Phật Gotama được lưu truyền tồn tại trong cõi người, có tuổi thọ khoảng 5.000 năm. Phật-giáo càng ngày càng mai một dần dần theo thời gian. Đến nay năm 2018, Phật-lịch đã trải qua 2562 năm, thì tuổi thọ của Phật-giáo còn lại khoảng 2438 năm nữa.