16- Trí-tuệ thứ 16 Paccavekkhaṇañāṇa

Trí-tuệ thứ 16 làm phận sự quán triệt 5 điều:  

 – Trí-tuệ  quán  triệt  biết  rõ  rằng:  Đã  chứng  ngộ  Niết-bàn  lần  đầu  tiên  trong  kiếp  tử  sinh  luân-hồi từ vô-thuỷ đến kiếp hiện-tại.  

 – Trí-tuệ  quán  triệt  biết  rõ  rằng:  Đã  chứng  đắc Nhập-lưu Thánh-đạo-tâm.  

 – Trí-tuệ  quán  triệt  biết  rõ  rằng:  Đã  chứng  đắc Nhập-lưu Thánh-quả-tâm.   

 – Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã diệt tận  2  loại  phiền-não  là  tà-kiến  trong  4  tham-tâm  hợp  với  tà-kiến  và  hoài-nghi  trong  si-tâm  hợp  với hoài-nghi không còn dư sót.  

 – Trí-tuệ  quán  triệt  biết  rõ  rằng:  Chưa  diệt  tận được 8 loại phiền-não còn lại là tham, sân,  si,  ngã-mạn,  buồn-ngủ,  phóng-tâm,  không  biết  hổ-thẹn tội-lỗi, không biết ghê-sợ tội-lỗi.   

1- Bậc Thánh-Nhập-Lưu (Sotāpanna)  

 Bậc Thánh Nhập-lưu là bậc Thánh-nhân thứ  nhất  trong  Phật-giáo,  đó  là  kết  quả  pháp-hành  thiền-tuệ  mà  hành-giả  đã  thực-hành  đúng  theo  pháp-hành trung-đạo. 

 Kiếp hiện-tại, bậc Thánh Nhập-lưu vĩnh viễn  không còn khổ vì 2 loại phiền-não là tà-kiến và  hoài-nghi nữa. 

 Kiếp vị-lai, sau khi bậc Thánh Nhập-lưu chết,  vĩnh viễn không còn tái-sinh kiếp sau trong cõi ác-giới, mà chỉ có đại-thiện-nghiệp trong đại-thiện-tâm cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có đại-quả-tâm gọi là dục-giới tái-sinh-tâm (paṭisandhicitta) làm phận-sự tái-sinh  kiếp  sau  trong  cõi  thiện-dục-giới  là  cõi người hoặc cõi trời dục-giới, nhiều nhất chỉ có 7 kiếp nữa mà thôi. Đến kiếp thứ 7, bậc Thánh Nhập-lưu chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

Trong Phật-giáo có 4 Thánh-đạo-tuệ, 4 Thánh-quả-tuệ, có 4 bậc Thánh-nhân:

* Maggañāṇa: Thánh-đạo-tuệ có 4 bậc

1- Sotāpattimaggañāṇa: Nhập-lưu Thánh-đạo-tuệ.

2- Sakadāgāmimaggañāṇa: Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ.

3- Anāgāmimaggañāṇa: Bất-lai Thánh-đạo-tuệ.

4- Arahattamaggañāṇa: A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ.

* Phalañāṇa: Thánh-quả-tuệ có 4 bậc

1- Sotāpattiphalañāṇa: Nhập-lưu Thánh-quả-tuệ.

2- Sakadāgāmiphalañāṇa: Nhất-lai Thánh-quả-tuệ.

3- Anāgāmiphalañāṇa: Bất-lai Thánh-quả-tuệ.

4- Arahattaphalañāṇa: A-ra-hán Thánh-quả-tuệ.

* Ariyapuggala: Bậc Thánh-nhân có 4 bậc

1- Sotāpanna: Bậc Thánh Nhập-lưu.

2- Sakadāgāmī: Bậc Thánh Nhất-lai.

3- Anāgāmī: Bậc Thánh Bất-lai.

4- Arahanta: Bậc Thánh A-ra-hán.

2- Bậc Thánh Nhất-lai (Sakadāgāmī)

Để trở thành bậc Thánh Nhất-lai (Sakadā-gāmī), hành-giả nào là bậc Thánh Nhập-lưu đã từng tích lũy đầy đủ 10 pháp hạnh ba-la-mật, đặc biệt 5 pháp-chủ (indriya), 5 pháp-lực (bala), 7 pháp-giác-chi (bojjhaṅga) có nhiều năng lực hơn bậc Thánh Nhập-lưu, để chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, để chứng đắc Nhất-lai Thánh-đạo, Nhất-lai Thánh-quả và Niết-bàn, trở thành bậc Thánh Nhất-lai.

* Hành-giả ấy là bậc Thánh Nhập-lưu tiếp tục thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, bắt đầu từ trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 4 udayabbayānupassanāñāṇa trí-tuệ-thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của mỗi danh pháp, mỗi sắc pháp hiện-tại, do nhân-duyên sinh, do nhân-duyên diệt, nên hiện rõ 3 trạng-thái chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới hiện-tại.

Và tiếp theo trí-tuệ-thiền-tuệ phát triển theo tuần tự phát sinh như sau:

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 5 bhaṅgānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 6 bhayatupaṭṭhānañāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 7 ādīnavānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 8 nibbidānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 9 muñcitukamyatāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 10 paṭisaṅkhānupassanā-ñāṇa,

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 11 saṅkhārupekkhāñāṇa.

Tiếp theo Nhất-lai Thánh-đạo lộ-trình-tâm (Sakadāgāmimaggavīthicitta) có 7 sát-na tác-hành-tâm (javanacitta) phát sinh theo tuần tự.

Trong Nhất-lai Thánh-đạo lộ-trình-tâm có 7 sát-na-tâm javanacitta:

* Ba sát-na-tâm đầu gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 12 saccānulomañāṇa làm ba phận sự:

1- Sát-na-tâm thứ nhất gọi là parikamma: chuẩn bị tâm cho Nhất-lai Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

2- Sát-na-tâm thứ nhì gọi là upacāra: tâm-cận với Nhất-lai Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

3- Sát-na-tâm thứ ba gọi là anuloma: tâm-thuận-dòng theo 8 trí-tuệ-thiền-tuệ phần trước và thuận dòng theo 37 pháp bodhipakkhiya-dhamma phần sau, để dẫn đến chứng đắc Nhất-lai Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, đồng thời buông bỏ đối-tượng sắc-pháp hoặc danh-pháp tam-giới, có 1 trong 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, hoặc trạng-thái khổ, hoặc trạng-thái vô-ngã, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

4- Sát-na-tâm thứ 4 gọi là gotrabhu: Tâm-chuyển-dòng từ bậc Thánh Nhập-lưu lên dòng bậc Thánh Nhất-lai gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 13 gotrabhuñāṇa phát sinh 1 sát-na-tâm có khả năng đặc biệt tiếp nhận đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới mở đầu xong phận sự rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

5- Sát-na-tâm thứ 5 gọi là Magga: Thánh-đạo-tâm đó là Nhất-lai Thánh-đạo-tâm, trí-tuệ trong Nhất-lai Thánh-đạo-tâm gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 14 Sakadāgāmimaggañāṇa: Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ.

14-  Trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới  thứ  14 Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ đồng sinh với Nhất-lai Thánh-đạo-tâm này có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới, có phận sự diệt tận được tham-ái  loại  thô  trong  cõi  dục-giới  trong  4 tham-tâm không hợp với tà-kiến và diệt tận được 1 loại phiền-não là dosa: sân loại thô trong 2 sân-tâm không còn dư  sót, sinh rồi diệt,  làm duyên (paccaya), có 6 duyên là anantarapaccaya: liên-tục-duyên, samanantarapaccaya: liên-tục-hệ-duyên, āsevanapaccaya: tác-hành-duyên, upanis-sayapaccaya:  tiềm-năng-duyên,  natthipaccaya: vô-hiện-duyên, vigatapaccaya: ly-duyên, để trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 15 Phalañāṇa: Nhất-lai Thánh-quả-tuệ phát sinh liền tiếp theo.

– Sát-na-tâm thứ 6 và thứ 7 gọi là Phala: Phalacitta đó là Nhất-lai Thánh-quả-tâm, trí-tuệ trong Nhất-lai Thánh-quả-tâm gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 15 Sakadāgāmiphala-ñāṇa: Nhất-lai Thánh-quả-tuệ.

15-  Trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới  thứ  15 Nhất-lai Thánh-quả-tuệ đồng sinh với Nhất-lai Thánh-quả-tâm có 2 sát-na-tâm thứ 6 và thứ 7 có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới, có phận sự làm an tịnh phiền-não mà Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ đã diệt tận được rồi diệt, đồng thời chấm dứt Nhất-lai Thánh-đạo lộ-trình-tâm, trở  thành  bậc  Thánh  Nhất-lai  (Sakadāgāmī) trong Phật-giáo, tiếp theo trí-tuệ thứ 16 cuối cùng.

16- Trí-tuệ thứ 16 Paccavekkhaṇañāṇa: Trí-tuệ làm phận sự quán triệt 5 điều:

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng ngộ Niết-bàn lần thứ nhì trong kiếp tử sinh luân-hồi từ vô-thuỷ đến kiếp hiện-tại.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng đắc Nhất-lai Thánh-đạo-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng đắc Nhất-lai Thánh-quả-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã diệt tận được tham-ái trong ngũ-dục loại thô trong cõi dục-giới, và diệt tận được 1 loại phiền-não là sân loại thô trong 2 sân-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Chưa diệt tận được 8 loại phiền-não còn lại là tham, sân, si, ngã-mạn, buồn-ngủ, phóng-tâm, không biết hổ-thẹn tội-lỗi, không biết ghê-sợ tội-lỗi.

Bậc Thánh-Nhất-lai (Sakadāgāmī)

Bậc Thánh Nhất-lai là bậc Thánh-nhân thứ nhì trong Phật-giáo, đó là kết quả pháp-hành thiền-tuệ mà hành-giả đã thực-hành đúng theo pháp-hành trung-đạo.

Kiếp hiện-tại, bậc Thánh Nhất-lai vĩnh viễn không còn khổ vì loại phiền-não sân loại thô.

Sau khi bậc Thánh Nhất-lai chết, chắc chắn đại-thiện-nghiệp trong đại-thiện-tâm cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có đại-quả-tâm gọi là dục-giới tái-sinh-tâm (paṭisandhicitta) làm phận sự tái-sinh chỉ có 1 kiếp nữa trong cõi thiện-dục-giới mà thôi. Trong kiếp ấy, bậc Thánh Nhất-lai chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

3- Bậc Thánh Bất-lai (Anāgāmī)

Để trở thành bậc Thánh Bất-lai (Anāgāmī), hành-giả nào là bậc Thánh Nhất-lai đã từng tích-luỹ đầy đủ 10 pháp hạnh ba-la-mật, đặc biệt 5 pháp-chủ (indriya), 5 pháp-lực (bala), 7 pháp-giác-chi (bojjhaṅga) có nhiều năng lực hơn bậc Thánh Nhất-lai, để chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, để chứng đắc Bất-lai Thánh-đạo, Bất-lai Thánh-quả và Niết-bàn, trở thành bậc Thánh Bất-lai.

* Hành-giả ấy là bậc Thánh Nhất-lai tiếp tục thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, bắt đầu từ trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 4 udayabbayānupassanāñāṇa trí-tuệ-thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của mỗi danh-pháp, mỗi sắc-pháp hiện-tại, do nhân-duyên sinh, do nhân-duyên diệt, nên hiện rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới hiện-tại.

Và tiếp theo trí-tuệ-thiền-tuệ phát triển theo tuần tự phát sinh như sau:

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 5 bhaṅgānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 6 bhayatupaṭṭhānañāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 7 ādīnavānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 8 nibbidānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 9 muñcitukamyatāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 10 paṭisaṅkhānupassanā-ñāṇa,

– Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 11 saṅkhārupekkhāñāṇa.

Tiếp theo Bất-lai Thánh-đạo lộ-trình-tâm (Anāgāmimaggavīthicitta) có 7 sát-na tác-hành-tâm (javanacitta) phát sinh theo tuần tự.

Trong  Bất-lai  Thánh-đạo  lộ-trình-tâm  có  7 sát-na-tâm javanacitta:

* Ba sát-na-tâm đầu gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 12 saccānulomañāṇa làm ba phận sự:

1- Sát-na-tâm thứ nhất gọi là parikamma: chuẩn-bị-tâm cho Bất-lai Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

2- Sát-na-tâm thứ nhì gọi là upacāra: tâm-cận với Bất-lai Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

3- Sát-na-tâm thứ ba gọi là anuloma: tâm-thuận-dòng theo 8 trí-tuệ-thiền-tuệ phần trước và  thuận  dòng  theo  37  pháp  bodhipakkhiya-dhamma phần sau, để dẫn đến chứng đắc Bất-lai Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, đồng thời buông bỏ đối-tượng sắc-pháp hoặc danh-pháp tam-giới, có 1 trong 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, hoặc trạng-thái khổ, hoặc trạng-thái vô-ngã, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

4- Sát-na-tâm thứ 4 gọi là gotrabhu: tâm-chuyển-dòng  từ  bậc  Thánh  Nhất-lai  lên  dòng bậc Thánh Bất-lai gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 13 gotrabhuñāṇa phát sinh 1 sát-na-tâm có khả năng đặc biệt tiếp nhận đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới mở đầu xong phận sự rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

– Sát-na-tâm thứ 5 gọi là Magga: Thánh-đạo-tâm đó là Bất-lai Thánh-đạo-tâm, trí-tuệ trong Bất-lai Thánh-đạo-tâm gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 14 Anāgāmimaggañāṇa: Bất-lai Thánh-đạo-tuệ.

14-  Trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới  thứ  14 Bất-lai Thánh-đạo-tuệ đồng sinh với Bất-lai Thánh-đạo-tâm này có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới, có phận sự diệt tận được tham-ái loại vi-tế trong cõi dục-giới trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến và diệt tận được 1 loại phiền-não là dosa: sân loại vi-tế trong 2 sân-tâm  không  còn  dư  sót,  sinh  rồi  diệt,  làm  duyên (paccaya), có 6 duyên là anantarapaccaya:  liên-tục-duyên,  samanantarapaccaya:  liên-tục-hệ-duyên, āsevanapaccaya: tác-hành-duyên, upa-  nissayapaccaya:  tiềm-năng-duyên,  natthipaccaya:  vô-hiện-duyên,  vigatapaccaya:  ly-duyên,  để  trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới  thứ  15  Phalañāṇa:  Bất-lai Thánh-quả-tuệ phát sinh liền tiếp theo.    

–  Sát-na-tâm  thứ  6  và  thứ  7  gọi  là  Phala:  Phalacitta  đó  là  Bất-lai  Thánh-quả-tâm,  trí-tuệ  trong Bất-lai Thánh-quả-tâm gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới  thứ  15  Anāgāmiphalañāṇa:  Bất-lai Thánh-quả-tuệ.   

 15-  Trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới  thứ  15  Bất-lai  Thánh-quả-tuệ  đồng  sinh  với  Bất-lai  Thánh-quả-tâm có 2 sát-na-tâm thứ 6 và  thứ 7  có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới,  có  phận  sự  làm  an  tịnh  phiền-não  mà  Bất-lai  Thánh-đạo-tuệ  đã  diệt  tận  được  rồi  diệt,  đồng  thời  chấm  dứt  Bất-lai  Thánh-đạo  lộ-trình-tâm,  trở thành bậc Thánh Bất-lai (Sakadāgāmī) trong  Phật-giáo, tiếp theo trí-tuệ thứ 16 cuối cùng. 

 16- Trí-tuệ-thứ 16 Paccavekkhaṇañāṇa: Trí-tuệ làm phận sự quán triệt 5 điều:  

 –  Trí-tuệ  quán  triệt  biết  rõ  rằng:  Đã  chứng  ngộ Niết-bàn lần thứ ba trong kiếp tử sinh luân- hồi từ vô-thuỷ đến kiếp hiện-tại.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng đắc Bất-lai Thánh-đạo-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng đắc Bất-lai Thánh-quả-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã diệt tận được tham-ái trong ngũ-dục trong cõi dục-giới và diệt tận được 1 loại phiền-não là sân loại vi-tế trong 2 sân-tâm không còn dư sót.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Chưa diệt tận được 7 loại phiền-não còn lại là tham, si, ngã-mạn, buồn-ngủ, phóng-tâm, không biết hổ-thẹn tội-lỗi, không biết ghê-sợ tội-lỗi.

Bậc Thánh-Bất-lai (Anāgāmī)

Bậc Thánh Bất-lai là bậc Thánh-nhân thứ ba trong Phật-giáo, đó là kết quả pháp-hành thiền-tuệ mà hành-giả đã thực-hành đúng theo pháp-hành trung-đạo.

Kiếp  hiện-tại,  bậc  Thánh Bất-lai vĩnh  viễn không còn khổ vì loại phiền-não sân nữa, và tham-ái trong ngũ-dục trong cõi dục-giới nữa.

Kiếp vị-lai, sau khi bậc Thánh Bất-lai chết, chắc chắn không còn tái-sinh kiếp sau trở lại  cõi dục-giới, chỉ có sắc-giới thiện-nghiệp trong bậc thiền sắc-giới thiện-tâm cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có bậc thiền sắc-giới quả-tâm gọi là sắc-giới tái-sinh-tâm (paṭisandhicitta) làm phận-sự tái-sinh kiếp kế-tiếp hoá-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời sắc-giới phạm-thiên tương xứng với bậc thiền sắc-giới quả-tâm. Vị phạm-thiên Thánh Bất-lai ấy chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên, rồi sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

4- Bậc Thánh A-ra-hán (Arahanta)

Để trở thành bậc Thánh A-ra-hán (Arahanta), hành-giả nào là bậc Thánh Bất-lai đã từng tích-luỹ đầy đủ 10 pháp hạnh ba-la-mật, đặc biệt 5 pháp-chủ (indriya), 5 pháp-lực (bala), 7 pháp-giác-chi (bojjhaṅga) có nhiều năng lực hơn bậc Thánh Bất-lai, để chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, để chứng đắc A-ra-hán Thánh-đạo, A-ra-hán Thánh-quả và Niết-bàn, trở thành bậc Thánh A-ra-hán.

* Hành-giả ấy là bậc Thánh Bất-lai tiếp tục thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, bắt đầu từ trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 4 udayabbayānupassanāñāṇa trí-tuệ-thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của mỗi danh pháp, mỗi sắc pháp hiện-tại, do nhân-duyên sinh, do nhân-duyên diệt, nên hiện rõ 3 trạng-thái chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới hiện-tại.

Và tiếp theo trí-tuệ-thiền-tuệ phát triển theo tuần tự phát sinh như sau:

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 5 bhaṅgānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 6 bhayatupaṭṭhānañāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 7 ādīnavānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 8 nibbidānupassanāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 9 muñcitukamyatāñāṇa.

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 10 paṭisaṅkhānupassanā-ñāṇa,

-Trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 11 saṅkhārupekkhāñāṇa.

Tiếp theo A-ra-hán Thánh-đạo lộ-trình-tâm (Arahattamaggavīthicitta) có 7 sát-na tác-hành-tâm (javanacitta) phát sinh theo tuần tự.

Trong A-ra-hán Thánh-đạo lộ-trình-tâm có 7 sát-na-tâm javanacitta:

* Ba sát-na-tâm đầu gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 12 saccānulomañāṇa làm ba phận sự:

1- Sát-na-tâm thứ nhất gọi là parikamma: chuẩn-bị-tâm cho A-ra-hán Thánh-đạo-tâm phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

2- Sát-na-tâm thứ nhì gọi là upacāra: tâm-cận  với  A-ra-hán  Thánh-đạo-tâm  phát  sinh  1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

3- Sát-na-tâm thứ ba gọi là anuloma: tâm-thuận-dòng theo 8 trí-tuệ-thiền-tuệ phần trước và thuận dòng theo 37 pháp bodhipakkhiya-dhamma phần sau, để dẫn đến chứng đắc A-ra-hán Thánh-đạo-tâm, phát sinh 1 sát-na-tâm làm phận sự xong rồi diệt, đồng thời buông bỏ đối-tượng sắc-pháp hoặc danh-pháp tam-giới, có 1 trong 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, hoặc trạng-thái khổ, hoặc trạng-thái vô-ngã, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

4- Sát-na-tâm thứ 4 gọi là gotrabhu: Tâm-chuyển-dòng từ bậc Thánh Bất-lai lên dòng bậc Thánh A-ra-hán gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ thứ 13 gotrabhuñāṇa phát sinh 1 sát-na-tâm có khả năng đặc biệt tiếp nhận đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới mở đầu xong phận sự rồi diệt, làm duyên cho sát-na-tâm sau là:

5- Sát-na-tâm thứ 5 gọi là Magga: Thánh-đạo-tâm đó là A-ra-hán Thánh-đạo-tâm, trí-tuệ trong A-ra-hán Thánh-đạo-tâm gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 14 Arahattamaggañāṇa: A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ.

14- Trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 14 A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ đồng sinh với A-ra-hán Thánh-đạo-tâm này có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới, có phận sự diệt tận được tham-ái trong tam-giới trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến và diệt tận được 7 loại phiền-não còn lại là tham, si, ngã-mạn, buồn-ngủ, phóng-tâm,  không  biết  hổ-thẹn  tội-lỗi,  không biết ghê-sợ tội-lỗi không còn dư sót, sinh rồi diệt, làm duyên (paccaya), có 6 duyên là anantarapaccaya: liên-tục-duyên, samanantara-paccaya:  liên-tục-hệ-duyên,  āsevanapaccaya: tác-hành-duyên, upanissayapaccaya: tiềm-năng-duyên, natthipaccaya: vô-hiện-duyên, vigata-paccaya:  ly-duyên,  để  trí-tuệ-thiền-tuệ  siêu-tam-giới thứ 15 Phalañāṇa: A-ra-hán Thánh-quả-tuệ phát sinh liền tiếp theo.

– Sát-na-tâm thứ 6 và thứ 7 gọi là Phala: Phalacitta đó là A-ra-hán Thánh-quả-tâm, trí-tuệ trong A-ra-hán Thánh-quả-tâm gọi là trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 15 Arahattaphalañāṇa: A-ra-hán Thánh-quả-tuệ.

15- Trí-tuệ-thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 15 A-ra-hán Thánh-quả-tuệ  đồng  sinh  với  A-ra-hán Thánh-quả-tâm có 2 sát-na-tâm thứ 6 và thứ 7 có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới, có phận sự làm an tịnh phiền-não mà A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ đã diệt tận được rồi diệt, đồng thời chấm dứt A-ra-hán Thánh-đạo lộ-trình-tâm, trở thành bậc Thánh A-ra-hán (Arahanta) trong Phật-giáo, tiếp theo trí-tuệ thứ 16 cuối cùng.

16- Trí-tuệ thứ 16 Paccavekkhaṇañāṇa: trí-tuệ làm phận sự quán triệt 5 điều:

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng ngộ Niết-bàn lần thứ tư cuối cùng, kiếp hiện-tại này là kiếp chót sẽ tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng đắc A-ra-hán Thánh-đạo-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã chứng đắc A-ra-hán Thánh-quả-tâm.

– Trí-tuệ quán triệt biết rõ rằng: Đã diệt tận được tham-ái trong tam-giới trong 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến và diệt tận được 7 loại phiền-não còn lại là tham, si, ngã-mạn, buồn-ngủ,  phóng-tâm,  không  biết  hổ-thẹn  tội-lỗi, không biết ghê-sợ tội-lỗi không còn dư sót.

Bậc Thánh A-ra-hán (Arahanta)

Bậc Thánh A-ra-hán là bậc Thánh-nhân thứ tư cao-thượng trong Phật-giáo, đó là kết quả pháp-hành thiền-tuệ mà hành-giả đã thực-hành đúng theo pháp-hành trung-đạo.

Kiếp hiện-tại, bậc Thánh A-ra-hán tuyệt đối không còn khổ tâm vì phiền-não nữa, chỉ còn có khổ thân mà thôi, cho đến khi hết tuổi thọ, đồng thời tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

4  Thánh-đạo-tuệ  này  đạt  đến  pháp-thanh-tịnh thứ 7 gọi là Ñāṇadassanavisuddhi: tri-kiến-thanh-tịnh.